Thi ca

Chiêu Quân cầm tỳ bà, tranh vẽ thời Edo, Nhật Bản

Những tác phẩm thơ ca viết về Chiêu Quân xuất hiện vào khoảng từ đầu thế kỷ 7 đến cuối thế kỷ 13, thường dựa trên những dị bản của Ngô Quân. Đa số đều nói về sự ra đi cùng nỗi oán hận của nàng. Chiêu Quân thường xuất hiện với một vẻ đẹp u buồn, choàng khăn đỏ, mặc áo lông, ôm đàn tỳ bà, cùng với một con bạch mã.

Nhà thơ Lý Bạch viết hai bài thơ về Chiêu Quân:

王昭君其一...漢家秦地月，流影照明妃。一上玉關道，天涯去不歸。漢月還從東海出，明妃西嫁無來日。燕支長寒雪作花，蛾眉憔悴沒胡沙。生乏黃金枉圖畫，死留青冢使人嗟。

Vương Chiêu Quân kỳ 1...Hán gia Tần địa nguyệt,Lưu ảnh chiếu Minh Phi.Nhất thướng Ngọc Quan đạo,Thiên nhai khứ bất quy.Hán nguyệt hoàn tòng Đông hải xuất,Minh Phi tây giá vô lai nhật.Yên Chi trường hàn tuyết tác hoa,Nga my tiều tụy một Hồ sa.Sinh phạp hoàng kim uổng đồ họa,Tử lưu thanh trủng sử nhân ta.

Dịch thơ, bởi Trúc Khê...Xứ Tần trăng sáng tỏ,Dõi bóng chiếu Minh Phi.Một lên đường ải Ngọc,Bên trời biền biệt đi.Trăng Hán vẫn mọc ngoài Đông Hải,Minh Phi sang Hồ không trở lại.Lạnh lùng hoa tuyết núi Yên Chi,Cát bụi bay mù ngập thúy mi.Sống thiếu cân vàng tranh vẽ nhọ,Chết phơi nấm đất cỏ xanh rì.

王昭君其二...昭君拂玉鞍，上馬啼紅頰。今日漢宮人，明朝胡地妾。

Vương Chiêu Quân kỳ 2...Chiêu Quân phất ngọc anThướng mã đề hồng giápKim nhật Hán cung nhânMinh triêu Hồ địa thiếp.

Dịch thơ...Chiêu Quân phủi yên ngọc,Lên ngựa, đấng má hồng nức nở.Hôm nay là người trong cung Hán,Sáng mai đã thành tì thiếp ở đất Hồ

Thi thánh Đỗ Phủ cũng để lại những bình phẩm sâu sắc qua bài "Vịnh hoài cổ tích":

詠懷古跡五首之三...群山萬壑赴荊門，生長明妃尚有村。一去紫台連朔漠，獨留青塚向黃昏。畫圖省識春風面，環佩空歸月夜魂。千載琵琶作胡語，分明怨恨曲中論。

Vịnh hoài cổ tích ngũ thủ chi tam...Nghìn non vạn suối tới Kinh MônQuê quán Minh Phi vẫn hãy cònĐài tía bước ra nơi sóc mạcNấm mồ gửi lại bóng hoàng hônVẻ xuân tranh cổ phôi pha nétGót ngọc đêm trăng phảng phất hồnĐàn phổ tiếng Hồ muôn thuở đóTỳ bà oán hận mạch sầu tuôn.

Thi sĩ Bạch Cư Dị làm về Chiêu Quân:

昭君詞其一...滿面胡沙滿鬢風，眉銷殘黛臉銷紅。秋苦辛勤憔悴盡，如今卻似畫圖中。

Chiêu Quân từ, bản dịch của Tản Đà...Cát Hồ đầy mặt, gió đầy tai,Mực nhạt mày xanh, má đỏ phai.Khổ sở lo buồn tiều tuỵ thế,Mới là tranh vẽ giống như ai.

過昭君村...靈珠產無種，彩雲出無根。亦如彼姝子，生此遐陋村。至麗物難掩，遽選入君門。獨美衆所嫉，終棄出塞垣。唯此希代色，豈無一顧恩。事排勢須去，不得由至尊。白黑既可變，丹青何足論。竟埋代北骨，不返巴東魂。慘澹晚雲水，依稀舊鄉園。妍姿化已久，但有村名存。村中有遺老，指點爲我言。不敢往者戒，恐貽來者冤。至今村女面，燒灼成瘢痕。

Quá Chiêu Quân thôn...Linh châu sản vô chủng, thải vân xuất vô căn.Diệc như bỉ xu tử, sinh thử hà lậu thôn.Chí lệ vật nan yểm, cự tuyển nhập quân môn.Độc mỹ chúng sở tật, chung khí xuất tắc viên.Duy thử hi đại sắc, khởi vô nhất cố ân.Sự bài thế tu khứ, bất đắc do chí tôn.Bạch hắc kí khả biến, đan thanh hà túc luận.Cánh mai đại bắc cốt, bất phản ba đông hồn.Thảm đạm vãn vân thủy, y hi cựu hương viên.Nghiên tư hóa dĩ cửu, đãn hữu thôn danh tồn.Thôn trung hữu di lão, chỉ điểm vi ngã ngôn.Bất cảm vãng giả giới, khủng di lai giả oan.Chí kim thôn nữ diện, thiêu chước thành ban ngân.

Nhà cải cách thời Tống là Vương An Thạch đã viết hai bài thơ về Chiêu Quân, đưa ra những cách nhìn nhận khá độc đáo. Một trong hai bài đó:

明妃曲其一...明妃初出漢宮時，淚濕春風鬢腳垂。低回顧影無顏色，尚得君王不自持。歸來卻怪丹青手，入眼平生未曾有。意態由來畫不成，當時枉殺毛延壽。一去心知更不歸，可憐著盡漢宮衣。寄聲欲問塞南事，只有年年鴻雁飛。家人萬里傳消息：好在氈城莫相憶；君不見：咫尺長門閉阿嬌，人生失意無南北。

Minh phi oán kỳ 1...Từ ấy nàng xa chốn Hán cung,Tóc mai gió thổi lệ xuân nồng.Dung nhan nhìn lại bơ phờ quá,Thiên tử muôn trùng luống khổ tâm!Oán trách nhầm tay họa sĩ hèn,Sắc đẹp xưa nay chẳng thấy quenThần thái trời sinh ai vẽ nổi?Mao Diên Thọ chết vẫn còn oan.Một đi đi mãi, đáng thương thay!Áo Hán cung xưa vẫn mặc dàyPhương nam thư gửi về quan ảiChỉ thấy năm dài cánh nhạn bay.Người nhà muôn dặm nhắn tin cùngỞ lại chiên thành chớ ngóng trôngNàng chẳng thấy đó sao:A Kiều khóa chặt Trường Môn đóNam bắc nào ai được thỏa lòng?

Không chỉ Trung Hoa, những nhà thơ Việt Nam cũng cảm thán cho số phận của Vương Chiêu Quân. Ta có thể thấy qua bài Chiêu Quân của Quang Dũng:

Tuyết lạnh che mờ trời Hán QuốcTì bà lanh lảnh buốt cung ThươngTang tình năm ngón sầu dâng lệChiêu Quân sang Hồ xừ hồ xangĐây Nhạn Môn Quan đường ải vắngTrường Thành xa lắm Hán Vương ơi!Chiêu Quân che khép mền chiên bạchGió bấc trời Phiên thấm lạnh rồiNgó lại xanh xanh triều Hán ĐếTừng hàng châu lệ thấm chiên nhungQuân vương chắc cũng say và khócÁi khanh! Ái khanh! Lời nghẹn ngùngHồ xang hồ xang xự hồ xangChiêu Quân nàng ơi lệ dâng hàngLã chã trời Phiên mưa tuyết xuốngChiêu Quân sang Hồ, xừ hồ xang.

Tế Chiêu Quân của Tản Đà:

Tản Đà chú thích: Bài này khi tôi ở chơi chùa Non Tiên, làm bằng chữ Nho để tế nàng Chiêu Quân giữa đêm hôm 13 tháng 3 năm Duy Tân thứ 7. Sau về đến Nam Định, quan huyện Nẻ (Nễ Xuyên Nguyễn Thiện Kế) mới dịch ra Nôm choCô ơi, cô đẹp nhất đờiMà cô mệng bạc, thợ trời cũng thuaMột đi, từ biệt cung vuaCó về đâu nữa, đất Hồ nghìn năm!Mả xanh còn dấu còn căm,Suối vàng lạnh lẽo cô nằm với ai?Má hồng để tiếc cho ai,Đời người như thế có hoài mất không!Khóc than nước mắt ròng ròngXương không còn vết, giận không có kì.Mây mờ trăng bạc chi chiHôi tanh thôi có mong gì khói nhang,Ới hồng nhan, hỡi hồng nhan!Khôn thiêng cũng chẳng ai van ai mời.Trời Nam thằng kiết là tôi.Chùa Tiên đất khách khóc người bên Ngô.Cô với tôi, tôi với cô,Trước sân lễ bạc có mồ nào đây.Hồn cô có ở đâu đây,Đem nhau đi với lên mây cũng đành.

Sân khấu

Từ thế kỷ 13 đã xuất hiện nhiều tác phẩm kịch nghệ về Chiêu Quân. Kịch tác gia nổi tiếng Mã Trí Viễn (1252-1321) dẫn đầu với vở kịch Hán Cung Thu, tập trung vào chủ đề bảo vệ đất nước.

Khi người Hung Nô đe dọa biên cương nhà Hán, triều đình, đứng đầu là Hán Nguyên Đế, không tìm được một phương sách hiệu quả nào. Chiêu Quân được miêu tả như một người phụ nữ thông minh tuyệt đỉnh, luôn hết lòng vì hòa bình và sự bảo tồn giang sơn nhà Hán. Nàng hoàn toàn tương phản với vị hoàng đế kém cỏi và hèn nhát, viên thừa tướng thối nát bất tài, và tên thợ vẽ tư lợi Mao Diên Thọ. Tiếc thay, vở kịch có chỗ còn chưa đạt. Hai phần ba nội dung của kịch được dành để nói về chuyện tình giữa hoàng đế và người cung phi, làm giảm đi hình ảnh anh hùng của Chiêu Quân. Vào thời hiện đại, học giả Quách Mạt Nhược đã sáng tác một vở kịch mang tên "Vương Chiêu Quân", miêu tả bi kịch của Chiêu Quân như là hậu quả của mâu thuẫn giữa tinh thần dũng cảm và khao khát tự do của nàng và những âm mưu đen tối của Nguyên Đế và Mao Diên Thọ.

Phim ảnh

Năm	Tên phim	Diễn viên	Chế tác
1964	《Vương Chiêu Quân》	Lâm Đại 林黛	Thiệu thị huynh đệ
1984	《Vương Chiêu Quân》	Ngụy Thu Hoa 魏秋樺	Asia Television Limited
1987	《Vương Chiêu Quân》	Hoàng Hồng 黄虹	Đài truyền hình Nội Mông Cổ và Hồ Bắc
1988	《Vương Chiêu Quân》	Tống Cương Lăng 宋岡陵	Công ty Truyền hình Trung Quốc
2004	《Chiêu Quân xuất tái》	Lý Thể Hoa 李彩華	Đài truyền hình trung ương Trung Quốc
2007	《Vương Chiêu Quân》	Dương Mịch 楊冪	Đài truyền hình trung ương Trung Quốc